Dopiero od kilku lat używana jest w chirurgii estetycznej – w terapii zmarszczek twarzy, szczególnie 1/3 górnej części, czyli czoła, okolic brwi i tzw. kurzych łapek. Rzadziej natomiast podaje się toksynę w okolice ust, brody, szyi oraz fałdów nosowo-wargowych. Wprowadzenie toksyny w chirurgii estetycznej spowodowało rozwój nowej ery procedur niechirurgicznych.

Mechanizm działania toksyny botulinowej polega na zahamowaniu wydzielania neurotransmitera zakończeń nerwowych, czyli acetylocholiny, w obrębie połączeń nerwowo-mięśniowych, czego rezultatem jest rozkurcz i rozluźnienie mięśni, a więc ich relaksacja. Toksyna hamuje również wydzielanie gruczołów potowych, zmniejsza bóle, a szczególnie ma wpływ na zespoły bólowe połączone z napięciem mięśni, np. napięciowe i migrenowe bóle głowy.

Rodzina neurotoksyn botuliny zawiera siedem jej typów: A, B, C, D, E, F i G. Wszystkie wchodzą w reakcje z acetylocholiną zakończeń nerwowych, a różnią się między sobą wielkością cząsteczki, biosyntezą i mechanizmem reakcji komórkowej. Toksyna botulinowa typu A (BTX A) jest najsilniejsza i to ona znalazła tak szerokie zastosowanie w klinice. Hamuje nie tylko uwalnianie acetylocholiny, ale też innych neurotransmiterów i neuropeptydów, takich jak substancja P oraz kalcytoninowy gen uwalniający białko. Działa ona na centralny układ nerwowy poprzez substancję P i enkefaliny, mając wpływ na ich poziom w rdzeniu kręgowym. W wyniku tego oddziaływania dochodzi do zablokowania bólu migrenowego. Toksyna blokuje również przewodnictwo w układzie autonomicznym poprzez włókna czuciowe oraz redukuje większość sub stancji działających na receptory bólowe (nocyceptory), dlatego obecnie badany jest jej wpływ na bóle neuropatyczne.

W ostatnich latach rozszerzono wskazania do podawania toksyny, a miano wicie stosuje się ją także w leczeniu:

• nadpotliwości dłoni, stóp i pach,
• migrenowych, napięciowych i chronicznych bólów gtowy,
• spazmowych   bólów   mięśniowych głównie szyi, karku (tzw. kręczszyi) i pleców,
• blizn pooperacyjnych i napięcia mięśni piersiowych, np. po wprowadzeniu protez powiększających biust.

Leczenie nadpotliwości stóp, dłoni i pach. Spocone dłonie czy pachy to częsty problem powodujący dyskomfort pacjentów i ich otoczenia. Toksyna botulinowa podana w te okolice miejscowo wpływa na gruczoły potowe, hamując wydzielanie przez nie potu. By zmniejszyć dolegliwości podawania zastrzyków w tak bolesne okolice ciała, można zastosować miejscowe znieczulenie w postaci maści, odcinkowe znieczulenie dożylne, blokady nerwowe lub okłady z lodu.

Leczenie bólów głowy. Bóle głowy dzielimy na migrenowe i niemigrenowe (np. napięciowe i ściskające). Migrena dotyczy głównie kobiet w wieku pomiędzy 25. a 55. rokiem życia i często występuje rodzinnie. Jest to ból dominujący, zazwyczaj jednostronny, najczęściej występuje w dzień jako atak, który trwa z reguły od 4 do 72 godzin. U dzieci trwa zwykle krótko, a u dorosłych dłużej. Bólom migrenowym towarzyszą objawy neurologiczne w postaci nudności, wymiotów, światłowstrętu, łzawienia i zaczerwienienia oczu oraz kataru. Na dowód tego, że jest to dość powszechna choroba i trudna do leczenia, powołano specjalne międzynarodowe towarzystwo bólów głowy (IHS – International Headache Society).

Początkowe doniesienia dotyczące wpływu toksyny botulinowej na receptory bólowe (nocyceptory) mięśni okołoczaszkowych i bóle napięciowe, do których należą również bóle głowy, spowodowały znaczny wzrost zainteresowania tego rodzaju leczeniem. Technika zabiegu polega na wstrzyknięciu w kilku ściśle określonych punktach głowy odpowiedniej ilości toksyny. Skuteczność leczenia można ocenić po dwóch tygodniach. Minusem jest jednak fakt, że jest to leczenie nietrwałe, gdyż toksyna działa maksymalnie do 6 miesięcy i potem zabieg trzeba powtórzyć.

Podstawowym warunkiem podawania toksyny botulinowej jest zasada utrzymania maksymalnej dawki toksyny podczas jednego zabiegu, zachowanie odstępów pomiędzy sesjami podań oraz odpowiednia, ograniczona liczba zabiegów w ciągu roku. Czasem tylko w leczeniu tego samego obszaru można powtórzyć wstrzyknięcie po miesiącu, lecz w dużo mniejsze dawce, np. w korekcji asymetrii.

Obecnie powikłania po podaniu toksyny botulinowej zdarzają się niezwykle rzadko. Praktycznie można podzielić je na:

• miejscowe  (opadanie powieki górnej – ptosis, zaczerwienie, niepełne porażenie, asymetria, ból i obrzęk miejsc wkłuć),
• immunologiczne,
• ogólne

Do najczęstszych należą powikłania miejscowe, a według literatury najczęściej wśród nich zdarza się opadanie powiek górnych, bo aż w 5,4% przypadków zastosowania botuliny w okolicach pomiędzy brwiami (tzw. glabella). Opadanie powiek górnych może pojawić się, gdy nieprawidłowo zostanie podany lek, tzn. zbyt nisko lub zbyt duża dawka, bądź gdy ostrzyknięcie zmarszczek czoła połączy się z innym zabiegiem, np. korekcją powiek górnych lub przeszczepem włosów, co związane jest najczęściej ze znacznym obrzękiem czoła. Zaczerwienienie skóry jako drugie pod względem częstości występowania powikłanie zależy głównie od pewnego rodzaju wrażliwości osobniczej pacjenta, używanych przez niego leków czy zwiększonego unaczynienia skóry w miejscach podań. Nieznaczne opuchnięcie czoła, bolesność, uczucie napięcia lub ściągania oraz punktowe zaczerwienienie to naturalna reakcja na iniekcję toksyny, a objawy te ustępują najdalej po trzech dniach od zabiegu.

Powikłania immunologiczne i ogólne, takie jak: mdłości, wymioty, gorączka, wysypka oraz reakcje nadwrażliwości, występują niezwykle rzadko.

W ostatnich latach coraz rzadziej dochodzi do powikłań. Określono bo wiem jednorazową dawkę podania toksyny (60 do 100 jednostek podczas jednego zabiegu) nie więcej niż 2-3 razy w roku, w odstępach 4-6 miesięcy. Przeciwwskazaniami do stosowania toksyny botulinowej są: ciąża, karmienie piersią i nużliwość mięśni

Na koniec należy wspomnieć o tym, że obecnie używane są dwa preparaty botulinowe. Oba leki mają podobne działanie, a to, czy stosować ten, czy inny, zależy od indywidualnych preferencji lekarza.

dr n. med. Małgorzata Kolenda