Otyłość najprościej można zdefiniować jako nadmierną ilość zgromadzonej tkanki tłuszczowej w naszym organizmie na skutek spożywania zbyt dużej ilości kalorii. Niestety jej skutkiem nie jest tylko kolokwialnie mówiąc duży brzuch, grube uda, cellulit bądź rozstępy. Wiąże się ona z ryzykiem wystąpienia szeregu chorób, do których zaliczyć można: cukrzycę, chorobę niedokrwienną serca, nadciśnienie tętnicze, hiperlipidemie czyli podwyższone wartości cholesterolu i innych tłuszczów w surowicy krwi, zaburzenia miesiączkowania, a nawet w szczególnych wypadkach nowotwory.

Niestety nie ma diety cud. Jednej diety, która w tym samym czasie pozwoli zrzucić każdemu zbędne kilogramy, poprawić samopoczucie i jakość życia. Leczenie otyłości jest działaniem kompleksowym, dopasowanym indywidualnie do każdego pacjenta.  Bierze ono pod uwagę  styl życia pacjenta, jego dietę, nawyki żywieniowe i aktywność fizyczną.  Te elementy zostają całkowicie modyfikowane w trakcie leczenia.

Walka z otyłością jest procesem długotrwałym, a niepowodzenia z przeszłości absolutnie nie powinny zniechęcać do podjęcia tej walki. Większość ludzi choć raz  była na diecie, której hasłem przewodnim było 5kg w 3 dni.   Takie podejście  jest dietetycznym grzechem. Szybkie odchudzanie powoduje narażanie organizmu na utratę wielu składników odżywczych,   redukcję beztłuszczowej masy ciała,  oraz spowolnienie przemiany materii i w efekcie pojawienie się znanego wszystkim efektu jo-jo.

Aby tego uniknąć niezbędny jest  kontakt z lekarzem i dietetykiem, których  zadaniem jest ustalenie ubogoenergetycznej, indywidualnej, optymalnej i urozmaiconej diety. Będzie ona natomiast bogata we wszystkie składniki odżywcze niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, takich jak: białka, węglowodany, tłuszcze w szczególności wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz witaminy i mikroskładniki. Zadaniem dietetyka jest wywołanie ujemnego bilansu energetycznego, dostarczenie wszystkich składników odżywczych, z wyjątkiem energii. Dieta jest dostosowywana indywidualnie do nawyków  żywieniowych pacjenta.  Konstruowana jest tak, aby posiłki były łatwe do przygotowywania oraz łatwe do stosowania w domu i poza nim. Dodatkowo ważnym aspektem jest to, aby  dieta ta  stanowiła model żywienia na przyszłość. Pacjent za każdym razem otrzymuje wypisane wskazówki odnośnie zalecanego żywienia, sposobu przygotowywania posiłków i ich obróbki termicznej, listy możliwych zamienników, sposobów zwiększenia aktywności fizycznej, która jest niezwykle ważna podczas leczenia oraz i innych informacji niezbędnych do wygrania wspomnianej walki z otyłością.

Osoba podejmująca dietoterapię musi wykazać się wytrwałością, chęcią osiągniecia wyznaczonego przez siebie  celu, determinacją oraz zaufaniem do osoby prowadzącej. Bardzo ważny jest kontakt, rozmowa i wspólnie prowadzony dialog, który ułatwia osiągniecie zwycięstwa. Spełnienie wymagań pacjenta, dietetyka oraz lekarza mają wówczas duże szanse osiągnięcia sukcesu w walce z otyłością.

Paulina Dobrowolska

W celu określenia przyczyny zwiększenia się masy ciała wykonuje się odpowiednie badania antropometryczne, polegające na zmierzeniu obwodu talii, bioder, ramion, ud oraz fałdów skórno-tłuszczowych na ramieniu, pod łopatką i nad talerzem biodrowym. Pomiary te pozwalają na precyzyjne obliczenie zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. Procentowa zawartość tłuszczu zależna jest od wieku i płci badanej osoby. I tak na przykład prawidłowa tkanka tłuszczowa powinna stanowić ok. 20% masy ciała u mężczyzn i 24% u kobiet. Zawartość tkanki tłuszczowej można również określić, wykonując badania laboratoryjne, np. klirens kreatyniny wydalanej z moczem, lub badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny. O nadwadze mówimy gdy wskaźnik BMI przekracza wartość 25,0, a o otyłości, gdy wartość ta osiąga 30,0. Stąd każda osoba otyła ma nadwagę, lecz tylko pewien procent osób z nadwagą jest otyłych.

Trudno jest podjąć taką walkę samodzielnie, stąd równie istotny jest stały kontakt osoby otyłej z lekarzem. Dieta w leczeniu otyłości powinna być urozmaicona. W jej skład wchodzą wszystkie niezbędne dla organizmu składniki, takie jak: węglowodany, białka i tłuszcze oraz witaminy i mikroelementy, z których nie wolno rezygnować. Wszystkie wymienione elementy powinny być spożywane w odpowiednio zmniejszonej ilości, tak by w trakcie kuracji suma ich kalorii nie przekraczała wartości 1000 kcal (kilokalorii). Pomocne w ocenie energetycznych wartości poszczególnych spożywanych przez nas produktów są specjalne książeczki, które pozwalają nam obliczyć, ile kilokalorii miały potrawy, które zjedliśmy podczas każdego posiłku. W czasie kuracji odchudzającej warto wyeliminować z diety przetwory z pełnotłustego mleka, tłuste mięsa i ryby, wędliny, cukier, słodycze oraz alkohol. Wskazane są natomiast chude mleko i jego przetwory, białka jaj, ryby, warzywa i owoce. Wiele znanych diet zaleca picie niegazowanej wody w ilości 2-2,5 litra na dobę.

Nieodłącznym elementem w leczeniu otyłości jest zwiększenie aktywności fizycznej. Znacznie bardziej efektywne jest, zwłaszcza w przypadku osób starszych i obciążonych wieloma chorobami, regularne, codzienne wykonywanie ćwiczeń czy spacerów niż krótki intensywny wysiłek fizyczny, np. raz w tygodniu na siłowni. Wskazana jest również ogólna zmiana trybu życia, np. korzystanie ze schodów zamiast windy czy częste spacery zamiast jazdy samochodem.

Farmakoterapia wskazana jest w ostateczności u osób ze skrajną otyłością i z towarzyszącymi dodatkowymi chorobami. Stosowane leki doustne z jednej strony blokują trawienie i wchłanianie tłuszczów, a z drugiej wywołują uczucie sytości i zwiększają przemianę materii organizmu. Działanie ich w dużym stopniu redukuje wagę ciała, wpływa korzystnie na gospodarkę lipidową i węglowodanową organizmu oraz poprawia stan układu krążenia i oddychania.

Podjęta walka z nadwagą lub otyłością jest działaniem długotrwałym. Początkowe niepowodzenia nie powinny zmuszać do poddania się, a całkowita zmiana stylu życia, kontynuowana przez całe życie, a nie tylko chwilowo, chroni przed pojawieniem się efektu jo-jo i powrotem do wyjściowej wagi ciała.

Otyłość jest poważną, przewlekłą i niebezpieczną w skutkach chorobą. Wiąże się ona z olbrzymim ryzykiem występowania chorób serca, jak: choroba niedokrwienna, zawał mięśnia sercowego, nadciśnienie tętnicze, oraz chorób układu oddechowego, w tym szczególnie zespołu bezdechu sennego.

Znaczna nadwaga wywołuje także szereg innych schorzeń, jak: cukrzyca, zaburzenia gospodarki lipidowej krwi, zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych i kolanowych. Dochodzą do tego również zaburzenia wydolności układu żylnego kończyn dolnych. Z badań onkologicznych wynika, że osoby otyłe zdecydowanie częściej zapadają na choroby nowotworowe, jak: rak piersi, macicy, jelita grubego i odbytnicy, co niestety wiąże się także ze zwiększoną ich śmiertelnością.

W ostatnim dwudziestoleciu procent otyłych mężczyzn w krajach zachodnich prawie się podwoił, a wśród kobiet wzrósł o ponad połowę. Obecnie problem nadmiaru tkanki tłuszczowej nie dotyczy już tylko dorosłych, ale również często występuje u dzieci. W wyniku tego w wielu cywilizowanych krajach przybiera on rozmiary epidemii.

Wydawać by się mogło, że nadwaga i otyłość, występująca u dorosłych, jak i u dzieci, stanowi wyłącznie zaburzenie natury estetycznej. Niestety, szczególnie u dzieci jest to także poważny problem psychiczny.

Najnowsze dziedziny nauki, jak biologia molekularna i genetyka, poszerzają wiedzę na temat diagnostyki i terapii szeregu chorób. Otyłość jako choroba przewlekła stała się również przedmiotem wielu badań naukowych.

Szczególnie ostatnie lata przyniosły szereg nowych informacji dotyczących substancji, które mogą mieć znaczący wpływ na regulację ośrodka sytości i apetytu oraz na metabolizm naszego organizmu. Zdefiniowano dwie zasadnicze grupy tych czynników ze względu na działanie hamujące lub stymulujące apetyt. Naukowcy badający przyczyny otyłości dopatrują się jej źródła w zaburzeniach działania i interakcji tych substancji. Starają się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego współczesny człowiek zatraca mechanizm kontroli nad schematem swojego żywienia. Dlaczego je, gdy wcale nie jest głodny, albo zjada znacznie więcej niż potrzebuje jego organizm.

Substancje hamujące apetyt są aktualnie w centrum zainteresowania z powodu możliwości wykorzystania ich w leczeniu otyłości. Zaliczyć do nich można m.in. leptynę, cholecystokininę, serotoninę, peptyd Y i kortykoliberynę.

Szczególnym zainteresowaniem wśród naukowców cieszy się leptyna. Jest ona hormonem wydzielanym przez tkankę tłuszczową. Przedostaje się drogą krwionośną do mózgu, gdzie reaguje ze specyficznymi receptorami w podwzgórzu. Otyłość obserwowana u zwierząt doświadczalnych związana była albo z brakiem u nich leptyny, albo z nieprawidłowościami funkcjonowania receptorów dla tego hormonu. U bardzo otyłych osób opisywane były sporadyczne przypadki jej niedoboru. Generalnie jednak otyłość jest związana z podwyższonym stężeniem leptyny we krwi. Niektórzy naukowcy interpretowali ten fakt występowaniem defektu w transporcie hormonu do mózgu lub zaburzeniami jego działania w komórkach. Podanie leptyny otyłym ludziom, którzy nie mają niedoboru tego hormonu, nie powoduje znaczącego spadku wagi. Możliwe, że terapia stanie się bardziej przydatna w kombinacji z innymi lekami lub po redukcji wagi za pomocą innych metod, kiedy stężenie endogennej leptyny obniża się. Jej odkrycie fundamentalnie zmieniło sposób myślenia naukowców o roli tkanki tłuszczowej jako aktywnego miejsca produkującego hormony biorące udział w regulacji wagi ciała, a nie tylko magazynu tłuszczów.

Druga grupa substancji o działaniu stymulującym apetyt zawiera m.in. neuropeptyd Y, oreksynę A i B, białko Agouti oraz grelinę. Warto poświęcić trochę uwagi grelinie jako najnowszemu odkrytemu peptydowi odgrywającemu znaczącą rolę w regulacji wagi ciała. Naukowcy byli zaskoczeni, gdy stwierdzili, że hormon ten produkowany jest w żołądku i dwunastnicy. Oznaczenia greliny podczas dnia wykazały, że jej stężenia ulegają podwyższeniu, kiedy zwiększa się głód, a obniżają się znacząco po jedzeniu. Stężenia greliny są podwyższone u ludzi otyłych, którzy stosują niskokaloryczną dietę.

Dalsze badania nad rolą substancji regulujących procesy odżywiania mogą stać się ważnym elementem leczenia nadwagi i otyłości. Być może nastąpią takie czasy, że jedna tabletka rozwiąże cały problem. Życie pokaże, czy jest to perspektywa daleka, czy bliska.

dr n. med. Anna Modelska-Ziółkiewicz

Poprawiają się parametry krwi, które normalnie wraz z wiekiem ulegają pogorszeniu. Im później jest rozpoczęty reżim kaloryczny, tym mniej widoczny jest jego wpływ na przedłużenie życia. Aktualnie jest to najbardziej wiarygodny czynnik wpływający na długość życia.

Inne ciekawe doniesienie mówi, że otyli ludzie pragnący schudnąć niezależnie od tego, czy utracili wagę, czy nie, mają o 24% mniejszy wskaźnik śmiertelności niż osoby otyłe, które nie zgłaszały chęci schudnięcia i ostatecznie wagi nie utraciły. Ta współzależność najlepiej jest widoczna w grupie osób, które świadomie schudły od 1 do 9 kg, gdzie wskaźnik śmiertelności był niższy o 30%.

Wynika z tego, że już intencja bycia szczuplejszym ma pozytywny wpływ na długość życia człowieka. Naukowcy tłumaczą to chęcią wprowadzania modyfikacji stylu życia i zdrowszego odżywiania. Wynika z tego, że nie warto przejadać się. Zdecydowanie zdrowiej czuć niedosyt, odchodząc od stołu, niż ciężki brzuch od przejedzenia.

dr n. med. Anna Modelska-Ziółkiewicz

Fizyczne, a przede wszystkim psychiczne skutki otyłości w wieku dziecięcym mogą rzutować na całe dorosłe życie.

W pierwszych latach szkoły podstawowej uczniowie tracą swe charakterystyczne dziecięce sylwetki. Zmiany w proporcjach budowy ciała umożliwiają im doskonalenie koordynacji i precyzji w wykonywaniu zadań. Różne formy aktywności fizycznej stają się więc zazwyczaj celem większości zabaw. Jednocześnie zdolności umysłowe rozwijają się w parze z doświadczeniami zdobywanymi w szkole. Dzieci w wieku od 7 do 11 lat umieją już myśleć logicznie, co pomaga im w systematyzowaniu wiedzy o świecie. Ich struktury poznawcze są na tyle rozwinięte, że umożliwiają sprawną naukę i rozwiązywanie problemów. Bardzo ważnym zadaniem rozwojowym tego okresu jest ukształtowanie się „systemu ja”, który obejmuje samoświadomość, samoocenę i samokontrolę. Dzieci w tym wieku potrafią powiedzieć, jakie są i jakie powinny być. Uczą się samoakceptacji i adekwatnego poczucia własnej wartości. Największym lękiem napawają je kpiny i odrzucenie przez rówieśników oraz strach przed dezaprobatą wyrażoną przez nauczyciela.

Mimo wkroczenia w otoczenie szkolne środowisko rodzinne ma nadal ogromne znaczenie. Prawidłowe nawiązanie kontaktów z kolegami jest możliwe tylko wtedy, gdy dziecko może liczyć w domu na bezwarunkową akceptację siebie i ciepło. Nabywanie owych cech nie będzie skuteczne bez zapewnienia podstawowego poczucia bezpieczeństwa w rodzinie. Jednak na czas pobytu w szkole to nauczyciel zastępuje rodzica. W oczach dziecka ma on ogromny prestiż. Często służy jako model do naśladowania lub jest źródłem wielu bodźców wzmacniających. W pierwszych latach nauki dziecko musi także nauczyć się obcować z innymi ludźmi i uwzględniać ich potrzeby, nie rezygnując jednocześnie z własnych. Wtedy właśnie rodzą się pierwsze przyjaźnie i to doświadczenie ma ogromne znaczenie dla późniejszego rozwoju społecznego. Chęć odizolowania się od dorosłych i szukanie przynależności powodują powstawanie pierwszych grup rówieśniczych, do których należenie łączy się zazwyczaj z dużym prestiżem.

By lepiej zrozumieć funkcjonowanie dziecka, które w szczególny sposób rożni się od otoczenia, konieczne jest wyjaśnienie samego słowa „otyłość”. Najczęściej definiowane jest ono jako przekroczenie idealnej wagi o 20% w wyniku nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej. Przyczyny tego zaburzenia mogą być bardzo różne. Wystarczy wspomnieć, że oprócz uwarunkowań genetycznych, które powodują otyłość rozwojową, są również i inne, jak np. kompulsywne objadanie się w celu zastępczego zaspokojenia potrzeb.

Jednak gdy dziecko idzie do szkoły, mało prawdopodobne jest, by jego koledzy lub koleżanki zastanawiali się nad takimi problemami. Dla nich jest ono po prostu grube, a przyczyny takiego stanu nie mają raczej znaczenia. To, co rzuca się w oczy innym, jest tylko namiastką przeżyć dziecka z widoczną nadwagą.

Otyłość powoduje, że dziecko szybciej się męczy i obficiej poci. Zachwiana bywa równowaga organizmu. Mogą do tego dochodzić zaburzenia tętna i oddychania.

Pojawiają się poważne zaburzenia w procesie samoakceptacji. Własny obraz tworzy się bowiem najczęściej na podstawie tego, jak jesteśmy postrzegani przez innych. Uczniowie z takimi problemami mają niskie poczucie skuteczności własnego działania, co znacząco utrudnia im sprostanie wymaganiom szkolnym. Często prowadzi to do tzw. wyuczonej bezradności i poczucia braku kompetencji. Dziecko otyłe, które zaczyna wątpić w swoje umiejętności, przestaje mieć także zaufanie do swoich zdolności społecznych, co sprawia, że trudniej mu jest prawidłowo porozumiewać się z rówieśnikami. To z kolei może powodować negatywne nastawienie otoczenia, co znowu odbija się na samoocenie dziecka otyłego.

W szkole ważnym polem do czynienia porównań są lekcje wychowania fizycznego oraz różne zabawy na świeżym powietrzu. Dziecko otyłe w trakcie tych zajęć może wzmocnić swoje poczucie niekompetencji, dlatego ważne jest, by nauczyciel potrafił dokładnie dostrzegać takie sytuacje i dostosować swoje wymagania do możliwości dziecka.

Ogromne znaczenie ma sposób, w jaki nadwaga traktowana jest w rodzinie. Jeśli 7-latek zaczyna szkołę z kompleksami spowodowanymi nieprawidłowym wychowaniem przez rodziców, będzie mu jeszcze trudniej, gdyż brak pewności siebie tak bardzo rzuca się w oczy, że prędzej czy później stanie się on przyczyną jeszcze silniejszej dyskryminacji w klasie. Istnieje bowiem zjawisko nazwane w psychologii społecznej „efektem pierwszeństwa”, zgodnie z którym pierwsze wrażenie dotyczące jakiejś osoby ma wpływ na to, jak interpretowane jest jej późniejsze zachowanie. W trakcie takiego pierwszego kontaktu uruchamiane są z całą mocą uprzedzenia i stereotypy, które powodują, że ktoś zostaje zaklasyfikowany do pewnej grupy i jednocześnie wzbudzone zostają wobec niego określone oczekiwania, np. w szkole dzieci mogą myśleć, że jeśli ktoś jest gruby to będzie także głupi.

Kulturowe standardy piękna tworzą się bardzo szybko, poza tym istnieje tendencja do zmniejszania atrakcyjności tych, którzy są odmienni. Walka z uprzedzeniami jest bardzo trudna, ponieważ wymaga znoszenia przez jakiś czas przykrego stanu dysonansu poznawczego, kiedy w myślach istnieją jednocześnie dwie sprzeczne idee. Trudno oczekiwać takiej postawy od 7 czy 8-latków.

Dziecko otyłe musi często zmagać się z przejawami agresji. Środowisko szkolne może być dla niego bardzo przykre. Dość łatwo czyni z niego kozła ofiarnego.

Szkoła podstawowa to także czas powstawania pierwszych grup rówieśniczych. Ich cechą charakterystyczną jest istnienie wewnętrznych norm. Bez względu na to, czy są one formalne, czy nie, przewodnią zasadą jest konformizm wobec tych norm. Każdy, kto się im sprzeciwi, zostaje uznany za dewianta i usunięty z grupy. To wyjaśnia, dlaczego dzieci często w kilka osób potrafią dokuczać i znęcać się nad kimś innym. Jednocześnie w każdej grupie istnieje podział na „my” i „oni”. „Oni” to ci, którzy do nas nie należą i dlatego uważani są za gorszych. Mimo to marzeniem „grubego kolegi z klasy” zawsze będzie należeć do takiej właśnie grupy. Im trudniej będzie mu się do niej dostać, tym bardziej będzie mu na tym zależało.

Otyłość to problem zauważany coraz częściej. Sporo uwagi poświęca się dziś propagowaniu zasad prawidłowego odżywiania i aktywnego trybu życia. Warto jednak pamiętać, że wielokrotnie problem zaczyna się zdecydowanie wcześniej, w wieku dziecięcym. Umiejętne zapobieganie takim stanom to poważne zadanie dla rodziców, którzy mogą uchronić dziecko od przykrych doznań ze strony środowiska rówieśników i umożliwić mu lepsze funkcjonowanie w przyszłości. Właściwa postawa nauczyciela, mająca na celu uwypuklenie cech pozytywnych dziecka otyłego, może pomóc mu w osiągnięciu akceptacji otoczenia. Z drugiej strony, jest doskonałą lekcją tolerancji wobec osób odmiennych.

Dominika Kolasińska